شکل، ساختار و تشکیلات حکومت اسلامی در رسائل دینی 1357-1342

فصلنامه سیاست مقاله 15، دوره 47، شماره 2، تابستان 1396، صفحه 529-546

نویسندهابراهیم موسی زاده دانشیار گروه حقوق عمومی دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

چکیده 

براساس اسناد تاریخی از جمله رسائل حکومت اسلامی، اندیشمندان و فقهای اسلامی در خصوص حکومت، حاکمیت، دولت، رابطۀ دولت با شهروندان، نظامات اقتصادی، سیاسی، اداری و مدیریتی حکومت، به‌ویژه ساختار و تشکیلات حکومت اسلامی نظریه‌پردازی کرده­اند. تأکید صرف بر اجرای احکام اسلامی با محوریت عنوان حکومت اسلامی، یا بحث در مورد مشروطه، شورایی یا جمهوری بودن حکومت اسلامی، بخشی از این نظریه­پردازی­ها را تشکیل می­دهد. گذشته از آن با نزدیک شدن به پیروزی انقلاب اسلامی، صحبت در مورد نهادها و قوای حکومتی جدی­تر و پررنگ­تر شده است. به این ترتیب باید گفت هرچند قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال 1358 و توسط اعضای مجلس خبرگان قانون اساسی تهیه و تصویب شد، مطالعات رسائل حکومت اسلامی گواه است که پس‌زمینه­های فکری و بستر نظری قانون اساسی و قوای سه‌گانۀ مندرج در آن، از سابقه‌ای دیرین برخوردار است. ازاین‌رو نظام جمهوری اسلامی و نهادهای برآمده از آن، به‌عنوان گفتمانی اصیل، ریشه در سال­های قبل از پیروزی انقلاب داشته و برخلاف برخی ادعاها موضوعی ارتجالی و آنی نبوده است.

واژگان کلیدی: حکومت مشروطۀ اسلامی؛ حکومت شورایی اسلامی؛ حکومت جمهوری اسلامی

مراجع

ابعاد حکومت اسلامی (1357). ج.م، قم: نشر صالح.

امیرصادقی، ناصرالدین (بی‌تا). حکومت علوی، جمهوری اسلامی، بی­جا: بی­نا.

 انتقام (نشریۀ داخلی حوزۀ علمیۀ قم) (1379). به کوشش سید هادی خسروشاهی، تهران: کلبۀ اشراق.

بحثی دربارۀ مرجعیت و روحانیت (1341). سید محمدحسین طباطبایی و دیگران، چ دوم، تهران: شرکت سهامی انتشار.

بشیریه، حسین (1376). تاریخ اندیشۀ سیاسی قرن بیستم، تهران: نشر نی.

بعثت (نشریۀ داخلی حوزۀ علمیۀ قم) (1379). به کوشش سید هادی خسروشاهی، تهران: کلبۀ اشراق.

بنی­صدر، ابوالحسن (بی‌تا). اصول پایه و ضابطه­های حکومت اسلامی، بی­جا: بی­نا.

تهرانی، علی (بی‌تا). طرح کلی نظام اسلامی، مشهد: چاپخانۀ خراسان.

------- (بی‌تا). طرح کلی نظام اسلامی، با پیشگفتاری از حمید عنایت، چ چهارم، بی­جا: حکمت.

------- (بی‌تا). مدینۀ فاضله در اسلام، مشهد: کتابفروشی جعفری.

جعفریان، رسول (1385). جریان­ها و سازمان­های مذهبی- سیاسی ایران، چ ششم، قم: مؤلف.

------- (1386). جریان­ها و سازمان­های مذهبی- سیاسی ایران، چ هفتم، قم: مؤلف.

------- (1384). رسائل سیاسی-اسلامی دورۀ پهلوی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج1و2.

-------، رسائل سیاسی-اسلامی دورۀ پهلوی، ج3 (قابل دسترسی در سایت 4shared.com)

حسینی­زاده، محمدعلی (1385). اسلام سیاسی در ایران، قم: دانشگاه مفید.

خمینی، روح­الله (1390). ولایت فقیه (حکومت اسلامی)، چ بیست‌وچهارم، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).

دارابی، علی (1389). جریان­شناسی سیاسی در ایران، چ ششم، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.

روحانی، سید حمید (1390). نهضت امام خمینی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، ج4.

روحانی، سید محمدصادق (1357). نظام حکومت در اسلام، چ سوم، بی­جا: نشر مکتبه امام صادق (ع).

سعید، حسن (1399). حکومت از دیدگاه قرآن و عترت، بی­جا: فدک.

شریعتی، علی (1357). امت و امامت، بی­جا: قلم.

صاحب­الزمانی، ناصرالدین (1345). دیباچه­ای بر رهبری، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی عطایی.

صدر، سید محمدباقر (بی‌تا). سرچشمه­های قدرت در حکومت اسلامی، ترجمۀ اکبر ثبوت، تهران: روزبه.

صدری طباطبایی نائینی، سید محمد (1378). راهنمای مطبوعات ایران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج1و2.

طائی حسنلوئی، سلیمان (1386). امام خمینی و جریان‌های حوزۀ علمیۀ قم در دهۀ 40و50، قم: مرکز نشر هاجر.

طباطبایی، سید جواد (1382). درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران، تهران: کویر.

عباسی، رمضان (بی‌تا)، مختصر توضیحی در چگونگی حکومت اسلامی و رژیم شاهنشاهی و پاسخ به بعضی از سؤالات، بی­جا.

عمید زنجانی، عباسعلی و ابراهیم موسی‌زاده (1388). بایسته­های فقه سیاسی، تهران: مجد.

عمید زنجانی، عباسعلی (1389). دانشنامۀ فقه سیاسی، تدوین و تنظیم: ابراهیم موسی‌زاده، تهران: دانشگاه تهران، ج1.

غفوری، علی (1349). نظامات اجتماعی در اسلام، تهران: حسینیۀ ارشاد.

فارسی، جلال­الدین (1349). انقلاب تکاملی اسلام، تهران: آسیا.

-------- (بی‌تا). تکامل مبارزۀ ملی، بی­جا: بی­نا.

فیرحی، داوود (1391). فقه و سیاست در ایران معاصر، چ دوم، تهران: نشر نی.

فهرست کتاب‌های چاپی فارسی از آغاز تا آخر سال 1345 (1352)، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 2جلد.

قادری، حاتم (1387). اندیشۀ سیاسی در اسلام و ایران، چ نهم، تهران: سمت.

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (مصوب سال 1358 با اصلاحات 1368) (1380)، چ ششم، تهران: ریاست جمهوری.

قلمداران، حیدرعلی (بی‌تا)، حکومت در اسلام، بی­جا: کتابفروشی اسلامی.

قربانی، زین‌العابدین (1347). «مسئولیت همگانی»، ماهنامۀ درس­هایی از مکتب اسلام، سال دهم، ش 1، دی‌ماه

کتابشناسی موضوعی ایران سال­های43-48 (1352). زیر نظر احسان یارشاطر، به کوشش حسین بنی­آدم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

کدیور، محسن (1376). نظریه­های دولت در فقه شیعه، تهران: نشر نی.

گرامی، محمدعلی (بی‌تا). نگاهی به سیستم سیاسی اسلام، تهران: کانون نشر پژوهش­های اسلامی.

مرادی، علی‌اصغر و اباصلت فروتن (1389). واژه­نامۀ فقه سیاسی، قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع).

مشکینی، علی (1357)، حکومت جمهوری اسلامی، تهران: انتشارات یاسر.

مظفریان، منوچهر (1354). رهبری و مدیریت در اسلام، تهران: مطبوعاتی هدف،.

مفتی­زاده، احمد (بی‌تا). بحثی کوتاه دربارۀ: حکومت اسلامی، بی­جا: بی­نا.

مکارم شیرازی، ناصر (بی‌تا). بررسی فشرده­ای پیرامون طرح حکومت اسلامی، قم: مطبوعاتی هدف.

مودودی، ابوالاعلی (بی‌تا). برنامۀ انقلاب اسلامی، ترجمۀ غلامرضا سعیدی، قم: شفق.

موسوی زنجانی، سید ابوالفضل (1350). نظام اجتماعی اسلام به ‌ضمیمۀ بردگی، آزادی در اسلام، بلای ربا، قم: دارالتبلیغ اسلامی.

-------------------- (1342). «نظام اجتماعی اسلامی»، سالنامۀ مکتب تشیع، ش پنجم.

نایینی، شیخ محمدحسین (1378). تنبیه الامه و تنزیه الامه، با توضیحات و مقدمۀ محمود طالقانی، چ نهم، تهران: سهامی انتشار.

-------- (1385). تنبیه الامه و تنزیه الامه، با مقدمه و تصحیح و شرح روح­الله حسینیان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

نوروز مرادی، کورش (1382). راهنمای مطبوعات اسلامی، قم: دلیل ما.

نوری، یحیی (1357). اسلام و عقاید و آراء بشری یا جاهلیت و اسلام، چ هشتم، تهران: مجمع معارف اسلامی.

------- (بی‌تا). حکومت اسلامی و تحلیلی از نهضت حاضر، بی­جا: مجتمع معارف اسلامی.

------- (1344). سیستم حکومت اسلامی، بی­جا: فراهانی.

نوری علاء، اسماعیل (1357). جامعه­شناسی سیاسی تشیع اثنی‌عشری، چ اول، تهران: ققنوس.

وشنوی، قوام­الدین (بی‌تا). وظیفۀ مردم در زمان غیبت، قم: مؤسسۀ احیاء و نشر میراث اسلامی.